कांद्यावरील रोगव्यवस्थापन

कांद्यावरील रोगव्यवस्थापन

कांदापिकावर पडणार्‍या रोगामूळे त्याचे उत्पादन, उत्पादनाचा दर्जा, साठवणूक व पर्यायाने मिळणारा बाजारभाव इत्यादींवर विपरीत परिणाम होतात. विविध रोगामूळे खरीप कांदा उत्पादनात 50-80 टक्के, तर रब्बी कांदा उत्पादनात 15-20 टक्के घट होण्याची शक्यता असते. रब्बी हंगामात पडणार्‍या अवकाळी पावसामूळे नुकसानाचे प्रमाण वाढण्याची शक्यता असते.

प्रमूख रोग :

अ) बुरशीजन्य रोग :

1. काळा करपा : (Anthracnose) हा रोग कोलेटोट्रायकम ग्लोइओस्पोराइड नावाच्या बुरशीमूळे होतो. 20-25  डीग्री से. तापमान, 80 टक्क्यांपेक्षा जास्त आर्द्रता, सातत्याने पडणारा पाऊस, दलदलीची जमीन आदी घटक या रोगास अनुकूल स्थिती निर्माण करतात. तसेच, एका रोपापासून दुसर्‍या रोपापर्यंतचा रोगप्रसार हा पावसाच्या थेंबाद्वारे होतो. सुरवातीला जमिनीलगतच्या पानांवर राखेच्या रंगाचे चट्टे पडतात व हळूहळू त्यांचा आकार वाढत जाऊन त्यावर काळ्या रंगाचे गोलाकार उंचवटे दिसू लागतात. रोगाची लागण झालेली पाने सुकून जमिनीकडे झुकतात. रोगाची तीव्रता वाढत जाऊन रोपे मरू लागतात. रोगाची तीव्रता आणखी वाढल्यास कांद्याचा विकास होत नाही व कांदे सडतात.

2. जांभळा करपा : (Purple blotch) अधिक तापमान व आर्द्रता,

दीर्घकाळ टिकणारा पानांवरचा ओलावा आदी घटक रोगाच्या वाढीस

अनुकूल आहेत. रब्बी हंगामात जानेवारी-फेब्रुवारीत आलेल्या अकाली

पावसामूळे या रोगाची तीव्रता वाढण्याची शक्यता असते. या रोगाचे

रोगकारक पूर्वीच्या पिकांच्या अवशेषांसोबत जिवंत राहतात व अनुकूल परिस्थितीत रोगाची लागण करतात व नंतरचा रोगप्रसार हवेद्वारे होतो. रोगाच्या प्रारंभिक लक्षणामध्ये परिपक्व पानावर पांढर्‍या रंगाचे छोटे-छोटे ओलसर ठिपके दिसू लागतात. ठिपक्यांचा आकार वाढत जाऊन जांभळ्या रंगाचे चकते तयार होतात. या चकत्याभोवती पिवळसर रंगाच्या समकेंद्री रंग दिसू लागतात. रोगाची तीव्रता वाढल्यास पाने पिवळसर तपकिरी होऊन कमजोर बनतात व सुकतात.

3. तपकिरी करपा : हा रोग स्टेमफीलीअम व्हेसीकॅरीअम नावाच्या

बुरशीमूळे होतो. 15-20 डीग्री.से. तापमान, 80-90 टक्के आर्द्रता, ढगाळ वातावरण व रब्बी हंगामात पडणारा अकाली पाऊस या रोगास अनुकूल आहे. तीन ते चार दिवस सलग ढगाळ वातावरणात रोगाची झपाट्याने वाढ होते. 

वेळेवर बंदोबस्त न केल्यास पूर्ण शेतात रोग पसरतो. या रोगाचे रोगकारक मातीध्ये पूर्वीच्या पिकांच्या अवशेषांसोबत जिवंत राहतात व अनुकूल परिस्थितीत रोगाची लागण करतात व नंतरचा रोगप्रसार हवेद्वारे होतो.

लक्षणे : सुरवातीस पानांवर छोटे, ओलसर, फीकट पिवळे ठिपके

पडतात. त्यांचा आकार वाढत जाऊन लंबगोलाकार, तपकिरी-पिवळे

चकते तयार होतात. सहसा या चकत्याचा विस्तार पानाच्या टोकाच्या दिशेने झालेला दिसून येतो. कालांतराने असे चकते तपकिरी काळे पडतात व पाने सुकू लागतात. बियाणे पिकास या रोगाची लागण झाल्यास फूलांचे दांडे सुकतात व जमिनीकडे झुकतात तसेच पोचट बीज तयार होते.

4. पांढरी कुज : (White rot) स्क्लेरोशिअम सेपिओरम बुरशीमूळे हा

रोग होतो. खरीप तसेच रब्बी हंगामात या रोगाचा प्रकोप होतो. पाण्याचा व्यवस्थित निचरा न होणारी जमीन या रोगाच्या वाढीस कारणीभूत आहे. रोपवाटिकेमार्फतही हा रोग पसरतो. या रोगाची लागण झालेल्या रोपांचा जमिनीलगतचा भाग सडतो व पाने पिवळी पडतात. रोगाची तीव्रता वाढल्यास पाने सुकून गळून पडतात. मूळे कुजल्यामीळे रोपे पटकन उपटली जातात. कांद्यावर कापसासारख्या बुरशीचे आच्छादन दिसू लागते काही दिवसांनी त्यावर मोहरीसारखे दाणे दिसतात व कांदे पूर्णपणे सडतात.

5. फ्युज्यारीअम रॉट/प्लेट रॉट : हा रोग फ्युज्यारिअम ओक्झिस्पोरम सेपी नामक बुरशीमूळे होतो. महाराष्ट्रात ऑगस्ट-सप्टेंबर महिन्यांत या रोगाची तीव्रता अधिक आढळते. उच्च तापमान व आर्द्रता या रोगास अनुकूल आहेत. या रोगाचे कारक दीर्घकाळ जमिनीत सुप्त अवस्थेत राहतात. प्रारंभिक लक्षणाध्ये रोपाची वाढ खुंटते व ती पिवळी पडतात. पाने टोकाकडून वाळतात व सडतात. रोगाची लागण झालेला कांदा उभा कापल्यास आतला भाग तपकिरी झालेला आढळतो. रोगाची तीव्रता वाढल्यास कांदे मूळाजवळच्या भागात सडतात.

6. पिंक रूट : हा रोग फोमा टेरेस्ट्रीस नामक बुरशीमूळे होत असून

प्रामूख्याने कमी निचर्‍याच्या जमिनीत खरीप हंगामात आढळतो. रोपाची वाढ खुंटते व पाने टोकाकडून वाळू लागतात. रोपांची मूळे गडद गुलाबी रंगाची होतात व हळूहळू गडद लाल किंवा जांभळ्या रंगाची दिसू लागतात. रोगाची तीव्रता वाढल्यास मूळे सडतात किंवा सुकतात व अशा रोपापासून तयार झालेले कांदे आकाराने लहान राहतात.

बुरशीजन्य रोगव्यवस्थापन :

1. बहुतेक बुरशीजन्य रोगांचे रोगकारक हे जमिनीत वास्तव्य करत असल्यामूळे उन्हाळ्यात (एप्रिल-मे महिन्यांत) जमिनीची 1 फूटापर्यंत खोलवर नांगरणी करून जमीन चांगली तापू द्यावी. पेरणीपूर्वी ट्रायकोडर्मा मिश्रीत शेणखताचा जमिनीत वापर करावा. यासाठी प्रति हेक्टर 5 किलो ट्रायकोडर्मा 100 किलो शेणखतासोबत मीसळावे व दहा दिवसांपर्यंत ओलसर शेणखतावर वाढू द्यावे व नंतर जमिनीत टाकावे.

2. पिकांची योग्य फेरपालट करावी. एकाच क्षेत्रावर सतत कांदापीक

घेणे टाळावे. पेरणीपूर्वी प्रतिकिलो बियाण्यास 2 ते 3 ग्रॅम याप्राणे

कार्बेन्डाझीम/थायरम/ कॅप्टनची बीजप्रक्रिया करावी.

3. रोपवाटिका नेहमी गादीवाफ्यावरच बनवावी, ज्यामूळे पाण्याचा उत्तम रीतीने निचरा होण्यास मदत होते. तसेच, दर वर्षी रोपवाटिकेचे क्षेत्र बदलत राहावे. बियाणे 4-5 सेंमी. अंतरावर ओळीत पेरावे व रोपांची संख्या प्रमाणात राहील, याची काळजी घ्यावी.

4. खरीप कांदा लागवड ही गादीवाफ्यावरच करावी. रोपांची

पुनर्लागवड करण्यापूर्वी रोपांची मूळे 0.2 टक्के (2 ग्रॅम/लिटर)

कार्बेन्डाझीमच्या द्रावणात 10-15 मीनिटांपर्यंत बुडवावीत व नंतर

लागवडीसाठी वापरावीत.

5. तणांचा नियमीत बंदोबस्त करावा व जमीन स्वच्छ ठेवावी.

6. बुरशीनाशकाची फवारणी खालील वेळापत्रकानुसार करावी.

फवारणीपूर्वी औषधासोबत 0.5-1 मी.लि./ प्रतिलिटर स्टिकर

जरूर वापरावे.

7. शक्यतो एकाच क्षेत्रातील शेतकर्‍यांनी एकाच वेळी फवारणी केल्यास

रोगाचा प्रभावीपणे बंदोबस्त करणे सोपे होते

फवारणी    फवारणीची वेळ               बुरशीनाशक + कीडनाशक

पहिली-  लागवडीनंतर 30 दिवसांनी  मॅनकोझेब 0.25 टक्के +  मिथोमिल 0.8 ग्रॅ./लि.

दुसरी-  लागवडीनंतर 45 दिवसांनी  ट्रायसायक्लाझोल 0.1 टक्के + कार्बोसल्फान 2 .मी.लि./लि.

तिसरी - लागवडीनंतर 60 दिवसांनी हेक्झाकोनाझोल 0.1 टक्के + प्रोफेनोफोस 1 .मि लि./लि.

ब) विषाणुजन्य रोग :

1. ओनियन यलो ड्वार्फ व्हायरस : (Onion Yellow Dwarf Virus)

या रोगाची लागण OYDV विषाणूमूळे होते. या विषाणूचा प्रसार मावा किडीव्दारे होतो. रोगग्रस्त कांदे तसेच मागील वर्षीच्या रोपांवर हा विषाणू आश्रय घेतो. रोगाची सुरवात सर्वांत कोवळ्या पानाच्या खालच्या भागापासून होते. सुरवातीला कोवळ्या पानांवर हलके पिवळसर ओरखडे दिसतात व हळूहळू अशी पाने पिवळी पडतात, कोमेजतात, गुंडाळली जाऊन जमिनीकडे झुकतात. रोगग्रस्त रोपांची वाढ खुंटते व ही रोपे मर रोग झाल्याप्रमाणे दिसतात. बियाणे पिकास या रोगाची लागण झाल्यास फूलांचे दांडे आखूड बनतात व पिवळे पडतात. रोगग्रस्त रोपांपासून तयार होणारे कांदे आकाराने लहान व निकृष्ट दर्जाचे असतात.

2. आयरिश पिवळे डाग : या रोगाची लागण IYSV नामक विषाणूमूळे

होते. मूख्यतः रब्बी कांद्यावर तसेच बियाणे पिकावर या रोगाचा प्रकोप

आढळतो. साधारणतः या रोगामूळे बियाणे पिकाचे 80 टक्क्यांपर्यंत

नुकसान होते. या विषाणूचा प्रसार फूलकिडींद्वारे होतो. रोगग्रस्त कांदे

तसेच मागील वर्षीच्या रोपांवर हा विषाणू आश्रय घेतो.

सुरवातीला पानांवर तसेच फूलांच्या दांड्यांवर पिवळ्या/ पेंढा रंगाचे

दंडगोलाकार चट्टे पडतात. अनेकदा हे चट्टे नवीन परिपक्व पानावर तसेच

फूलांच्या दांड्याच्या फूगीर भागावर आढळतात. सुरवातीला लहान

चट्टे कालांतराने मोठे होतात व एकमेकांत सिळतात. रोगाची तीव्रता

वाढल्यास पाने मृत होतात व त्यावर बुरशीची वाढ होते. अशी रोगग्रस्त

रोपे शेताध्ये विखुरलेली आढळतात.

विषाणुजन्य रोगव्यवस्थापन :

1. तणांचा व मागील वर्षीच्या रोपांचा नियमीत बंदोबस्त करावा व जमीन स्वच्छ ठेवावी. ज्यामूळे विषाणूंचे आश्रयस्थान नष्ट होऊन रोगाचे व्यवस्थापन करणे सोपे जाते.

2. लागवडीसाठी रोगमूक्त रोपांचा वापर करावा. बियाणे पिकासाठी रोगमूक्त व सुधारित कांद्याचा वापर करावा.

3. रोगग्रस्त रोपे उपटून नष्ट करावीत.

4. रोगवाहक किडीच्या नियंत्रणासाठी कीडनाशकाचा उदा. मिथोमील (40 टक्के एस पी) 0.8 ग्रॅम/लि. किंवा कार्बोसल्फान 2 .मिलि/ली.किंवा प्रोफेनोफोस 1 मिलि./प्रति लिटर पाणी यांच्या 15 दिवसांच्या अंतराने फवारण्या कराव्यात. सतत एकच कीटनाशक वापरणे टाळावे.

5. रोपांची पुनर्लागवड करण्यापूर्वी रोपांची मूळे कार्बोसल्फान 2 मिलि./ लीटर पाणी या प्रमाणे दोन तास उपचारित करून लागवड केल्याने 25 ते 30 दिवसांपर्यंत किडींचा बंदोबस्त होतो.

-    कांदा व लसूण संशोधन केंद्र , राजगुरूनगर , पुणे

 9096441290