कीड नियंत्रण - सापळे

कीड नियंत्रणासाठी सापळे

रक्षक सापळा -  दापोलीच्या डॉ. बाळासाहेब सावंत कोकण कृषी विद्यापीठाने विकसित केलेला हा सापळा असून यामध्ये एक कुपी असते. त्यात कापसाच्या बोळ्याला मिथाईल युजेनॉल हे रसायन ठेवता येते. याच्या गंधाने नर फळमाश्‍या खिडकीतून सापळ्यामध्ये येतात. त्यातील पाण्यात पडून मरतात. दर 20 ते 22 दिवसांनी मिथाईल युजेनॉलचा बोळा बदलावा. मृत माश्‍या काढून टाकाव्यात.

नौरोजी स्टेनहाउस सापळा - गुजरात राज्यातील नवसारी कृषी विद्यापीठाने संशोधित केलेला हा सापळा आहे. यात फळमाशीला आकर्षित करण्यासाठी मिथाईल युजेनॉल अथवा क्‍युल्युर आणि कीटकनाशकाने संस्कारित केलेला प्लायवूडचा ठोकळा असतो. या सापळ्यात पाणी टाकण्याची गरज नाही. सापळ्यामध्ये नर फळमाशी आल्यानंतर कीटकनाशकाच्या प्रभावाने मरून पडते.

प्रकाश सापळा - निशाचर वर्गातील प्रौढ कीटक रात्रीच्या वेळी समागमासाठी आणि अंडी घालण्यासाठी बाहेर पडतात. प्रकाश असल्यास हे किडे तिकडे आकर्षित होतात. त्यांच्या या सवयीचा उपयोग करून किडींची प्रौढ अवस्था किंवा पतंगांचे नियंत्रण करता येते. प्रकाशाकडे या किडी आकर्षित होऊन सापळ्याच्या नरसाळ्यातून खाली पिशवीत किंवा डब्यात पडून मरतात.

सापळा तयार करण्यासाठी उलटे नरसाळे घेऊन त्याला खालच्या बाजूने पाच वॅटचा सीएफएल बल्ब अथवा साधा बल्ब लावावा. दिव्याखाली पुन्हा नरसाळे लावून त्याच्याखाली प्लॅस्टिकचा डबा अडकवावा. नरसाळ्याखालील डब्याला सर्व बाजूने अर्धा सेंमी व्यासाची लहान छिद्रे पाडावीत. डब्याला वरच्या बाजूने म्हणजे जेथे नरसाळे जोडले आहे त्या ठिकाणी उघडबंद करण्यासाठी झडप ठेवावी.

एक एकर क्षेत्रासाठी एक प्रकाश सापळा जमिनीपासून 4 ते 5 फूट उंचीवर किंवा पिकाची जेवढी उंची आहे त्यापेक्षा थोडा उंच राहील या अंदाजाने शेताच्या मध्यभागी लावावा. त्यातील दिवा रात्री 7 ते 11 वाजेपर्यंत चालू ठेवावा. या सापळ्यामध्ये मुख्य किडीसोबत छोट्या आकाराचे काही मित्रकीटकही आकर्षित होतात; परंतु सापळ्याच्या खालच्या डब्याला छिद्रे केल्यामुळे त्यातून हे मित्रकीटक सहज बाहेर जातात. याचा उपयोग भात, भाजीपाला तसेच फळपिकांसाठी करता येतो.

चिकट सापळा - काही कीटक विशिष्ट रंगाकडे आकर्षित होतात. या सापळ्यांमध्ये नर आणि मादी दोन्हीही आकर्षित होत असल्याने किडींचे चांगले नियंत्रण मिळते. भाजीपाला तसेच अन्य पिकांवर मावा, तुडतुडे, फुलकिडे व पांढरी माशी यांचा उपद्रव मोठ्या प्रमाणात होतो. त्यांच्या नियंत्रणासाठी पिवळ्या किंवा निळ्या रंगाचे चिकट सापळ वापरता येतात. पिवळा रंग मावा, तुडतुडे तसेच पांढऱ्या माशीला आकर्षित करतो, तर निळ्या रंगाकडे फुलकिडी आकर्षित होतात. सापळ्यावर असलेल्या चिकट द्रव्यामुळे या किडी चिकटून मरतात. चिकट सापळे घरी बनवता येतात. अर्धा ते एक फूट आकाराचा पिवळा किंवा निळ्या रंगाचा जाड प्लॅस्टिक पेपर अथवा पुठ्ठा घ्यावा. त्याला दोन्ही बाजूने ग्रीस अथवा चिकट द्रव्य लावावे. असे सापळे पिकाच्या उंचीवर दोरीने बांधून द्यावेत. एकरी 20 ते 25 सापळे लावावेत.

तयार करा सुधारित प्रकाश सापळा -

एकात्मिक कीड नियंत्रणाच्या पद्धतीमध्ये प्रकाश सापळ्याचा वापर 

आवश्‍यक आहे. सुधारित प्रकाश सापळ्यात निशाचर किंवा रात्री 

फिरणाऱ्या बहुतेक किडींचे प्रौढ अडकतात आणि मित्रकीटक 

सापळ्याबाहेर निघून जातात. 

किडींच्या नियंत्रणासाठी योग्य मशागत, योग्य पीक पद्धती, सापळा 

पिके, वेगवेगळे सापळे, वनस्पतीजन्य कीडनाशकांचा वापर, जैविक 

कीडनाशकांचा वापर करावा. जर गरज असेल तरच रासायनिक 

कीडनाशकांचा वापर करावा. एकात्मिक कीड नियंत्रणाच्या 

पद्धतीमध्ये प्रकाश सापळ्याचा वापर आवश्‍यक आहे. हैदराबाद 

येथील राष्ट्रीय वनस्पती आरोग्य व्यवस्थापन या संस्थेचे 

सहसंचालक जी. शंकर यांनी पूर्वीच्या प्रकाश सापळ्यामध्ये काही 

संशोधन करून सुधारित प्रकाश सापळ्याची रचना केली आहे. 

विशेष म्हणजे या सापळ्यात निशाचर किंवा रात्री फिरणाऱ्या 

बहुतेक किडींचे प्रौढ अडकतात आणि मित्रकीटक सापळ्याबाहेर 

निघून जातात. 

सापळ्याची रचना - 

1) हा सापळा शेतकऱ्यांना घरच्या घरी बनविता येतो. 

2) सापळा तयार करण्यासाठी एक उलटे नरसाळे घेऊन त्याला 

खालच्या बाजूने पाच वॅटचा सीएफएल बल्ब अथवा साधा बल्ब 

लावावा. दिव्याखाली पुन्हा एक नरसाळे लावून या नरसाळ्याच्या 

खाली एक प्लॅस्टिकचा डबा अडकवावा. 

3) नरसाळ्याखालील डब्याला सर्व बाजूने अर्धा सेंटीमीटर व्यासाची 

लहान-लहान छिद्रे पाडावीत. या डब्याला वरच्या बाजूने म्हणजे 

जेथे नरसाळे जोडले आहे त्या ठिकाणी उघडबंद करण्यासाठी झडप 

ठेवावी. 

सापळ्याचे कार्य - 

1) अंधार पडण्याच्या वेळेस म्हणजे साधारण सात वाजता दिवा 

चालू करून पुढे दोन तास सुरू ठेवावा. या दोन तासांच्या 

कालावधीत जास्तीत जास्त प्रौढ किडी सापळ्यात येतात. 

2) रात्री नऊ वाजल्यानंतर मित्रकिडी सापळ्यात येण्याची शक्‍यता 

जास्त असते. त्यामुळे दिवा बंद करावा. त्याच वेळी डब्याचा स्वीच 

बंद करावा, म्हणजे सापळ्यात पडलेले पतंग, भुंगे वर्गातील किडी 

तसेच इतर किडी पुन्हा बाहेर जाणार नाहीत. 

3) सापळ्यामध्ये या वेळी छोट्या आकाराचे भरपूर कीटक जमा 

झालेले आपल्याला पाहायला मिळतील. यामध्ये काही मित्रकिडीही 

आपल्या जमा झालेल्या दिसतील. जसे की चिलोनस ब्लॅकबर्नी, 

ऍपेंटेलीस, ट्रायकोग्रामा, ब्रेकॉन हेबेटर, ब्रेकॉन ब्रेव्हेकॉर्निस, 

गोनिओझस, टेलेनॉमस, एन्कारर्शिया फॉरर्मिसा, मिरीड बग, 

कोटेशिया तसेच हायमेनोप्टेरा गटातील इतर मित्रकीटक 

सापळ्याच्या डब्याला असलेल्या बारीक छिद्रातून पुन्हा बाहेर निघून 

जातात. 

4) सापळ्यात जमा झालेले शत्रूकिडी सकाळी बाहेर काढून नष्ट 

कराव्यात. 

प्रकाश सापळ्याचे तंत्र - 

1) निशाचर वर्गातील प्रौढ कीटक रात्री समागमासाठी बाहेर 

पडतात. 

प्रकाश असल्यास हे किडे तिकडे आकर्षित होतात. किडींच्या या 

सवयीचा कीड नियंत्रणात उपयोग करून घेतला आहे. 

2) या तंत्रामध्ये नर आणि मादी दोन्हीही आकर्षित होत असल्याने 

किडींचे चांगले नियंत्रण मिळते. 

3) एक एकर क्षेत्रासाठी एक प्रकाश सापळा जमिनीपासून 4 ते 5 

फूट उंचीवर किंवा पिकाची जेवढी उंची आहे त्यापेक्षा थोडा उंच 

राहील या अंदाजाने शेताच्या मध्यभागी लावावा. 

सापळ्यात जमा होणारे शत्रूकीटकांचे प्रौढ -

या सापळ्यात टोमॅटो, मिरची, कोबी, वांगी अशा सर्वच भाजीपाला 

पिकावर येणारी हिरवी अळी, सर्वच पिकांवर येणारी लष्करी अळी, 

उंटअळी, भातावरील खोडकिडा, मोगरा, जाई या फुलझाडांवर 

येणारी कळी पोखरणारी अळी अशा प्रकारच्या किडींचे प्रौढ या 

सापळ्यात येऊन अडकतात.